Ergün ÖZALP
Geçtiğimiz Haziran ayında Amerika’da George Floyd’un polis şiddetiyle öldürülmesi, gerek siyahilerin gerekse dünya demokratlarının dünya çapında tepkisiyle karşılaşmış, eylemler geçmişteki köle tacirlerinin heykellerinin yıkılmasına yönelmişti. Bu durum, İsviçre’nin geçmiş köleci tarihini sorgulayanların tezlerinin güncellenmesine de yolaçtı. Geçtiğimiz günlerde, Zürih Belediyesi, şehrin adının, ırkçılık ve sömürgecilikle anılmaması için bir karar aldı.80’den fazla anıt, kamusal alanda faaliyet gösteren (AG Kior) kurumu tarafından, taranıp araştırılacak ve bu çalışmanın sonucu; 2023 yılında açıklanacak.Konuya ilişkin, Zürih Belediye Başkanı, ’’Geçmişimize göz yummamalıyız, Zürih binlerce insanın kaçırılmasına ortak oldu.Kendi kolonisi olmayan sömürgecilik ortak geçmişimizdir.’’ açıklamasını yaptı.
İsviçre’nin köleci geçmişinin dile getirilişi ise, yeni değildir..UNESCO’nun kabul ettiği, Uluslararası Köle Ticaretinin Kaldırılmasını Anma Günü’ nde; Basel Üniversitesi’nden Tarih profesörü Hans Fässler (1) Swissinfo’ya 2003 yılında verdiği mülakatta, özetle şunları vurgulamıştı: ‘’İsviçre,16.ve 19.yy arasında Batı Afrika, Amerika ve Avrupa güzergahları arasında yapılan transatlantik köle ticaretinde, önemli rol oynadı,köle ticaretinde tekele sahip fransız şirketi Compagnie des İndes’in hisselerinin üçte birinden fazlasının sahibi olarak, kölecileri finansal olarak destekledi, onlarla iş yaptı…Soğuk savaş yıllarında bu konuyu gündeme getirmek, tabuydu ve görüşlerini dile getirenler ‘vatan haini’ sayılıyordu. Günümüzde kölecilik, insanlığa karşı işlenen uluslararası bir suç olarak kabul ediliyor. Şimdi, İsviçre’nin kendi geçmişini temizleme zamanıdır.’’
İsviçre’nin kara tarihiyle yüzleşmesi
neden önemli ?
Kuşkusuz, birçok emperyalist ülke gibi İsviçre’de, genç kuşaklarına bilimsel objektif bir tarih eğitimi vermiyor.Irkçı şoven bir anlayışla, geçmişte bulaştığı insanlık suçlarını örtbas ediyor. Efendi, uygar, barışcı, humanist ve ‘’göçmen cenneti’’ bir ulus-devlet olduğunu iddia ediyor, öte yandan da, geri ve bağımlı ülke halklarını ve göçmenlerini; ‘kara koyun’ olarak ötekileştiriyor. İsviçrelilerin 200 yıl önceki ataları da ’’ahmak zenci‘’ öyküleriyle büyütülmüştü. Sömürgelerdeki halkın, beyaz Avrupalılardan daha aşağı kalitede olduğuna inandırılması, sömürgeciliğin bir gereğiydi. Ve bu görüş,19. yy. İsviçre’sinin, dünyaya ilişkin varsayımlarının kesinlikle omurgasını oluşturuyordu. Bu nedenle isviçreli gençler, tarihi gerçekleri araştırdığında; göçmen ve yabancı düşmanlığını sürdüren gericilerin ideolojik gıdalarının bir bölümünün kaynağının; köle tüccarlığı döneminin imaj ve söylemleri olduğunu görecektir.
İsviçreli ,dünyanın kişi başına en çok ulusal gelire sahip zengin ülkesinde refah içindeki bugünkü yaşamını; İsviçre’nin ‘dünyanın kasası’ olarak ünlenmesine ve ulusal gelir pastasının %30’dan fazlasına halen ‘tefecilerin’ el koymasına, elleri köle kanına bulaşmış, tefeci-köle tacirleri atalarının ilkel sermaye birikimine; borçludur. 1861’de köle tacirliğini yasal hale getirecek, fakat parlamentoda reddedilmiş bir yasa teklifinin; sosyal reform ve yerel doğrudan- demokrasi sistemi savunucusu radikal demokratlar tarafından yapılmış olması bile; köle tacirliği dönemindeki kamuoyunun, yüksek dozda ırkçılıkla nasıl zehirlendiğini gösteren bir örnektir.
Sömürgeci sistemi ve köleleri yakından tanıyan İsviçre, sürekli ‘’başka ülkelerin sömürgesi olacağı’ korkusunu taşıdı ve bunu yaygınlaştırdı. Avrupa Birliği’ne katılmamanın gerekçesi olarak, yıllardır ‘AB’nin sömürgesi olabilme riski’ nin gösterilmesi boşuna değildir. Bugünün genç nesillerini, Amerika hayranlığıyla ve Anti- komunist sloganlarla eğiten öğretmenler; ‘soğuk savaş’ yıllarında, İsviçre radyolarında ‘’Kızılordu’nun postal sesleri’ dinletilerek, ‘’ülkenin komunistlerce işgal edileceği’’ korkusuyla şartlandırılmış kuşağın torunlarıdır. 2. Dünya savaşı sırasında, Hitler’e biat etmenin adı: tarih kitaplarında ‘’ İsviçre’nin savaş istemeyen, bir barış ülkesi’ olmasıdır. Öte yandan resmi tarih kitapları, Mussoloni İtalya’sında tutsak edilen komunist, demokrat ve yahudileri, Hitler’in fırınlarına taşıyan trenlerin; Almanya’ya serbest geçişine izin verilmesinin; sözünü bile etmezler…
Onlarca yıl,İsviçre’de çalışan vergi veren yabancıların, vatandaş olmalarının önüne binbir engel çıkarılması; 20 – 30 yıl İsviçre’de oturanların politik yaşamdan dışlanmaları, oy haklarının olmayışı; ‘doğrudan demokrasi’ nin, köleci yunan demokrasisinin versiyonu olması; İsviçre okullarında öğrencilere öğretilmez..
İsviçre kapitalizminin, daha sonraki sanayi kapitalizmi dönemine atlayışı ve emperyalizm aşamasına evrilmesi sonucu ortaya çıkan bugünkü zenginlik; isviçrelilerin atalarının çok zeki, çalışkan vb. yeteneklere sahip olmasından ileri gelmiyor. Zenginliğin kaynağı, zulüm ve zorbalıkla köle emeğine el koyan sömürgeciler ve köle tacirleriyle yapılan ortaklıkta; onların finanse edilmesinde görülmelidir.
Kolonyal sömürgecilikte İsviçre’nin rolü:
Tüccarın, sanayi kapitalisti haline geliş sürecinde, kolonyal sömürgeciliğin oynadığı yardımcı rol; zorbaca işgal edilen topraklarda, üreticinin toprağından kopatılarak plantasyonlar ve manüfaktürde toplaşmasına, elbirliği ve işbölümüyle yöntemiyle sömürülmesine maddi temel sağlamaktı. İlkel sermaye birikimi, bu tarzda oluşturuldu.Loncaya ya da toprağa bağlı ‘’özgür üretici’’, üretim araçlarından ve topraktan kopartılarak mülksüzleştirilmese ve üretim araçlarının sahibi kapitalist, ‘’modern ücretli köleler’’ le bir araya gelmeseydi; genişletilmiş yeniden- üretim de, sermaye de, sanayi kapitalizmi de olamazdı.
Avrupalı kapitalist-emperyalist devletlerin, ABD’nin; ilkel sermaye birikim dönemleri, kanlıdır. Onlar, servetlerini, milyonlarca kölenin canı ve kanı üzerinden sağladılar.Transatlantik köle ticaretine ilk başlayanlar, denize kıyısı olan Portekiz, İspanya,İngiltere, Fransa gibi ülkelerdi. Ganimet amaçlı keşif gezileri, Amerika’nın ve daha sonra Hindistan ve Avustralya’nın keşfi; bu kolonilerdeki değerli madenlerin, hammaddelerin yağmasını ve köle ticaretini doğurdu. İsviçre bir kara ülkesiydi. Kıyısı, limanları ve gemileri yoktu. Ama yine de, o günlerde zengin bir ülke sayılan İsviçre’nin tüccar ve tefecileri; köle ticaretinden – yani hammadde ve tarımsal ürün karşılığında, kölelerin takas edilmesi eyleminden – uzak durmadılar..
17.yüzyıl başlarında,sömürgecilik mekanizması şöyle çalışıyordu. İsviçre, Dutch ve British İndia şirketleriyle rekabet ediyordu. İsviçre’nin üst sınıflarının yararlandığı bu köle ticareti için, bazı subaylar bu şirketlerle kontak kurdu, aracılık yaptı. İsviçre ilk olarak, afrikalı köleleri, işçi olarak kullanan, şeker ve tarım ürünlerini üreten palantasyonlara katıldı. Bazı isviçreli ticari firmalar, Basel’deki Christoph Burckhard, Neuchatel’deki, Louis de Pourtalès, Afrika-Amerika-Avrupa arasındaki tekstil, köle ve tarımsal ürünler üzerinden çok büyük kârlar elde etti.1719 yılında,Güney Amerika’daki ingiliz kolonilerine köle sağlayan British South Sea Company’in en büyük ortağı, köle ticaretine para yatıran Bern şehriydi. 19. yüzyılda, endüstride bir başlangıç yapmak için, Hindistan fabrikalarını model almak ve kopyalamak; gözde bir yöntemdi. Koloni ticaretiyle, Avrupa’ya boyalı pamuk ve teknoloji de taşınıyordu. İsviçre,komşu ülkelerin gümrük bariyerlerinden rahatsızdı.Bu yüzden tekstil endüstrisinin uzak bölgelerinde, emperyal ülkelerin yasal askeri koruması altındaki kolonilerde yoğunlaştı. Oralardaki firmaları ve el yapımı ürünleri taklit etti. Daha sonra ise, bu ürünler, tekrardan kolonilere, elyapımı ürünlerden çok daha ucuz fiyata satıldı. Sonuçta yerli üretim yapısı, çözülerek çökertildi.
Hans Fassler’e göre;18. yüzyılla birlikte İsviçre, İngiltere’den çok miktarda pamuk ithal etmişti. Pamuk, köleler tarafından toplanmaksızın İsviçre’nin tekstil endüstrisi ortaya çıkamazdı. Pamuk olmaksızın üretilemeyecek birçok malın üretiminde; köle ticaretinin bizzat kendisi, bu nedenle kilit bir endüstri haline gelmişti. Bu endüstri sektörü,doğrudan köle ticaretinden; ‘İndiennes ‘ tekstilleri olarak bilinen şeyin üretiminden: büyük kârlar kazandı. Bunlar, Avrupa pazarları için üretildiler,fakat aynı zamanda üç yönlü ticaret sisteminde, takas maddesi olarak ta kullanıldı. Ürünler, lüks malları alacak olan köle tacirleri için, sık sık, dizayn ediliyordu. 1815’te bir isviçreli tekstil firmasının reklamında şunlar yazıyordu: ’’Bütün köle satıcılarının ve sömürge gemilerinin, dikkatle not almalarını rica ediyoruz: Favre Petitpierre &Company, başörtüsü, atkı gibi, siyahlarla takasta kullanılan tüm malları, atelyelerinde üretir ve hizmetinize sunar’’
İsviçre, sömürgeci döneminde, lejyoner güç olarak, yoksul aile çocuklarından oluşturduğu paralı askeri birlikleriyle savaşlara da katıldı.1800’lerde şimdiki adı Haiti olan Hispaniola adasındaki köleler, fransız efendilerine karşı ayaklanmıştı. Napolyon orada savaşması için, Helvetia Cumhuriyeti ile yaptığı bir sözleşmeyle, 600 kişilik, isviçre paralı askeri birliğini; Haiti’ye yollamıştı. İsviçre, ancak 1848’de, modern Federal Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra; isviçreli gençlerin, sömürgelerde paralı asker olarak savaşmasına olanak tanıyan yasayı, reddedebildi.
‘Vahşi Batı’ nın isviçreli ‘kahraman’ köle tüccarları !
Zürih şehri, 1727 yılında köle şirketi olan English South Sea Company ‘nin 120 hissesini satın alarak bu bu şirketin ortağı oldu..Bern’in de bu şirkette 1300 hissesi vardı..Bu şirket Zürih şehri ile işbirliği yaptığı dönemde, 8 bin 636 Afrikalıyı kaçırdı ve Amerika’nın iç bölgelerine 27 bin 858 köle sevketti.. Zürih ayrıca, yarı devlet kuruluşu olan Leu& Co aracılığıyla kölecilik endüstrisine yatırım yaptı. Danimarka antillerinde birkaç bin köle çalıştıran Danimarka kralllığına da doğrudan yatırım yaptı Zürih Şehrindeki Hans Konrad Hottinger ve şirketi Hottinger &Cie 1791 ve 1792’de köle gemilerine katıldı.Zürih’teki tekstil ekonomiside kölecilerle bağlantı halindeydi. 18.yy da Zürihte üretilen kumaşlar, köle ticaretinde önemli rol oynadı.Üretien giysiler, Batı Afrika’nın köleleriyle değiştirildi.19.yy da tekstil endüstrisi için gereken pamuk, bütünüyle Amerika’dan, yani kölecilikten geliyordu. Bu yollarla birçok isviçreli firma, kazançlarını katlamayı başardı. Hububat üretiminde Andre in Lausanne, Hindistan’da eğemen olan İngiliz kolonisinde faaliyet gösteren, Volkart of Wintertur, kahve ve pamuk ticaretinde dünya çapında bir firma kurmuştu. Japonya’da, Siber Hagner, ipek ticaretini yarım yüzyıl elinde tuttu.
The Basel Missionshandelgesellschaft ya da Mission Trade Company, Gana’daki kakao üretimine yatırım yaptı ve bu ticarette kilit bir rol oynadı. İsviçre’nin bu kolonyal ticaretinin gerisinde, finans kesiminin desteği bulunuyordu. Sömürgelerden dönen başarılı tüccarlar, banka ya da sigorta şirketlerinin yönetimine girdiler. Bu ticari firmalar, isviçre’nin modern kapitalizme geçişinde gerekli temeli sağlamakla ün kazandılar. Ama ünlü isimlerin bugünkü mirasçıları, atalarının köle kanına bulaşmış elleriyle servetlerini biriktirdiklerini öğreniyorlar..Modern isviçre’nin gelişmesinde büyük bir figür olan Alferd Escher ailesi, köle emeğiyle plantasyon işlettiği açığa çıkınca; şüphe altında kalıyor, imajları çiziliyor..
Geçtiğimiz Haziran’da Kalifornia Sacramento’da General John Sutter’in heykeli, ‘Black Matter’ eylemcileri tarafından tahrip edilmişti. Basel doğumlu, Amerika’da general olan İsviçre’nin bu öz oğlu, Kalifornia’da ‘’Yeni Helvetia’’ adıyla bir koloni kurarak, çocuk kölelerin satışından servet yapmış ve dönemin tarih yazıcıları tarafından da, ‘Vahşi Batının Kahramanı’ ünvanıyla ödüllendirilmişti.
İsviçreli tüccar- banker Jakob Laurenz Gsell (1815-1896) ve İsviçreli tüccar Johann Ulrich Zellweger (1804-1871) köle emeğiyle üretilen şekerden ve köle ticaretinden çok büyük karlar elde etmiş ve daha sonrasında UBS ‘in önceli olan, bankayı kurmuşlardı. De Pury , Burchard, Sulzer vb. ataları geçmiş köle ticaretine bulaşmış kapitalist ailelerin gerçek sayısı, adını andıklarımızla sınırlı değildir; bu isimlere onlarcasını daha ekleyebilirsiniz…
Köleciliğin yasaklanması ve yeni-sömürgecilik yöntemi
Kölecilik Amerika’da yasaklandıktan sonra, dünya çapında tekstil endüstrisi ve çok etkin olan Hindistan pamuk piyasası; hammadde krizine girdi.Bu boşluk daha sonra,1851’den sonra Hindistan’da faaliyet gösteren ve Hindistan’da pamuk ticaretinde uzmanlaşmış olan İsviçre firması Volkart tarafından, fırsata çevrildi.. İngiltere’nin kontrolü altındaki üretimde: Hindistan köylüleri, hububat ekimi yerine, pamuk yetiştirmeye zorlandı. İngiltere ile bu yakın işbirliği sırasında Volkart; Avrupa’daki tekstil fabrikalarının kullandığı ve tamamı Hindistan’dan ihraç edilen pamuğun neredeyse, onda birini kontrol ediyordu.
Köleciliğin sona ermesinin yolaçtığı krizden kazançlı çıkan bir diğer organizasyon, Basel’de üslenen, kitlesel protestan misyoner topluluğu, Basel Mission’du. Köle ticaretine önceden yatırım yapmış olan bazı aileler, Misyon’a yeni bir iş modeli olarak; ’’Hindistan’daki paganist kafirlerin hıristanlığa döndürülmesi’’ misyonunu yükledi. Din değiştirmiş ‘dönek’ ler, kendi halkları tarafından dışlandıkları için, Misyon onları tekstil atelyelerinde istihdam etti. Misyonerlerden biri, 1860’daki bu modeli şöyle tanımlıyordu: ‘’İnsanlar paganizmden hristiyanlığa döndükten sonra.. Onlara misyonda yerleşecekleri bir barınak hazırlıyoruz ve diğer ticaret ve tarımsal alanda günlük ekmeklerini kazanmaları için, ayrıca onlara bir meslek veriyoruz. Bunun adı ise, sömürgeciliktir’’
1861’de alman ekonomist, Arwed Emminghaus, İsviçre kısmındaki ‘’uzun dönemli ticari ilişkiler’’ stratejisine hayranlığını belirterek; İsviçre’nin yaptığını, sömürgeci güçlerin emperyal genişleme politikasında yeni bir yöntem ele almış; ‘’Pahalı filo gerekli değildi, pahalı bürokrasi, savaş ya da fetih de yoktu. Dünyaya çok basit ve barışcıl yollarla hakim olunabileceğini’, görüşünü dile getirmişti..
Sonuç olarak
İsviçre, sömürgeci atalarından miras kalan köle tacirlerini finanse etme işlevini, yeni-sömürgeci yönetemlerle sürdürüyor. Finans – Kapitalin ‘kupon keserek’, dünyayı haraca kesmesinden, büyük paylar kapıyor. Dahası İsviçre bankaları, her türlü yasadışı kirli parayı – diktatörlerin, mafyanın,uyuşturucu tacirlerinin karaparasını – banka teknikleriyle yıkayıp aklayarak; yeniden kapitalist ekonominin çarkları arasına sokma işlevini de görüyor. Emperyalist tekeller, mali – sermaye, İsviçre’nin Bankacıları; Cenevre Üniversitesi sosyoloji profesörü Jean Ziegler’(2) in dediği gibi; ‘’Makineli tüfeksiz öldürüyor’. Ve öldürmeye devam ediyor. İsviçre’nin tarihçileri ve aydınları, geçmiş suçlarının kefareti olarak; İsviçre’nin, eski sömürgelere ve Afrika’nın kalkınmasına, ekonomik yardımlar yapmasını, ya da tazminat ödemesini öneriyor.
İsviçre’nin,‘geçmiş kirli tarihinden arınması’, genç kuşaklara doğru bilinç taşıması, kapitalist-emperyalist dünya bağlamında kalındığı sürece, olanaklı görünmüyor. Sorun, geçmiş uygulamaların dile getirilmesi ya da kabulü değil; halen göçmenler özgülünde sürdürülmekte olan aşağılayıcı, eşitsiz uygulama ve yasaların ortadan kaldırılmasıdır. Avrupa’nın eski köle taciri devletleri; bugün de,Ortadoğu ve Afrika’daki yoksulluk ve savaştan kaçan göçmenlerin, Akdeniz’de boğulmasına seyirci kalıyorlar. Bu çerçevede de İsviçre’nin günümüz kapitalist dünyasındaki rolüne ve pratiğine baktığımızda;söylenebilecek olan:‘Armut dibine düşer’’ özdeyişidir.
Dipnotlar
(1)Hans Fässler, Tarihçi, İngilizce öğretmeni, politik mizah ve şarkı yazarı, SP Aktivisti. 2019’da İsviçre Köleliğe Tazminat Komitesi (SCORES)’i kurdu.2005’te yayınlanan en önemli eseri; ’Reise in Schwarz-Weiss. Schweizer Ortstermine zur Sklaverei – Siyah-beyazda yolculuk.İsviçrelinin kölecilikle randevusu
(2)Jean Ziegler; İsviçre Konfederasyon Parlamentosu’nda Cenevre milletvekilliği ve Cenevre Üniversitesi’nde sosyoloji profesörü olarak görev yapmıştır.Ziegler’in 1998 yılında, Cinayet Derebeyleri, Demokrasiye Karşı Yeni Mafyalar adlı bir kitabı yayınlanmıştır.